EĞİTİMDE ÖLÇME VE DEGERLENDİRME
NİÇİN “ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME?”
Eğitim, istenilen davranışları kazandırmak ve istenmeyen davranışları ortadan kaldırmak için yapılır. Eğitimin başarılı olup olmadığı, hedef davranışların hangileri gerçekleşti, öğrenme eksiklikleri var mı varsa nelerdir? Yanlış öğrenilen ya da hiç öğrenilmeyen konular nelerdir? Sorularının cevabı ölçme değerlendirmenin konusu içindedir. Örgün eğitimde önceden belirlenmiş hedeflerle yola çıkılmakta, bu hedefler doğrultusunda davranış değişikliklerinin meydana gelmesi için gerekli olan yaşantılar (eğitim durumları) düzenlenmekte ve öğretim gerçekleştirilmektedir. Öğretimin gerçekleştirilmesinden sonra şu sorularla karşılaşılmaktadır. Acaba, öğrencide beklenen davranış değişiklikleri gerçekleşti mi? Düzenlenen eğitim durumları görevlerini yapabildi mi? Bu soruların cevabı ancak değerlendirme ile verilebilir. Yani değerlendirmenin görevi, düzenlenen eğitim durumları (yaşantılar) yoluyla hedeflerin ne ölçüde gerçekleştiğini saptamak ve buna bağlı olarak düzenlenen eğitim durumlarının yeterli olup olmadığını ortaya koymaktır. Yapılan değerlendirme sonunda hedeflerin yeterince gerçekleşmediği yani öğrencide istendik davranış değişikliklerinin oluşmadığı anlaşılırsa, yaşantılar yeniden gözden geçirilir ve yeniden düzenlenir. Bu anlamda eğitim ortamında (sistemde, programda, araç-gereç ve yöntemlerde) birtakım değişiklikler yapılır. Yine hedefler gözden geçirilir ve gerekirse yeniden düzenlenir. Değerlendirme eğitim sürecinde yapılması gereken değişme ve gelişmelere ışık tutar. Değerlendirme yapılmadığı takdirde hedeflerin gerçekleşip gerçekleşmediğini, gerçekleşmiş ise, ne ölçüde gerçekleştiğini saptamak, eğitim ortamının yeterliliğine karar vermek mümkün olmaz.
ÖLÇME:Ölçme, bir tür betimleme işidir. Bir nesnenin belli bir özelliğe sahip olup olmadığının, sahipse, sahip oluş derecesinin gözlenip gözlem sonuçlarının sayısal olarak veya sembollerle ifade edilmesidir. Cinsiyet, boy, ağırlık, medeni durum vs. hepsi birer ölçme dir.Günlük yaşantımızda hemen her yerde ölçme söz konusudur. Çoğu zaman farkında olmadan ölçme yaparız. Ör: markette alışveriş yaparken, zamanı söylerken, dolmuşa ücret öderken, kendimize elbise seçerken, arabanın hızını söylerken vs. "Ölçme, önceden tespit edilmiş kurallar dâhilinde sayıların ya da sembollerin, nesnelerin özelliklerine atanmasıdır; başka bir ifâdeyle bir nesnenin sahip olduğu nitelikleri yansıtan sayının ya da sembollerin, dönüştürülerek nesnelere atandığı süreçtir. Ölçülen, nesnenin kendisi olmayıp, onun bazı nitelik ya da özellikleridir.
Burada önemli olan, sayıların özelliklere atanması için ortaya konan kuralların belirlenmesidir. Meselâ, bir filmin uzunluğunu ve filmde oynayan oyuncuların sayısını ölçmek yerine, onun eğlendiriliciliğini, seyredilebilirliğini ve çekiciliğini ölçmek gibi. Ölçmenin en kritik yönü, ölçme kuralının belirlenmesidir.
Ölçme İşleminin Aşamaları;
1. Ölçülmek istenen niteliklerin belirlenmesi
2. Gözlem sonuçlarının hangi sayı ve sembollerle ifade edileceğine karar verilmesi ve niteliğin gözlenmesi
3. Gözlenen niteliğin sayı ve sembollerle ifade edilmesi
Ölçme işlemi bittikten sonra elde edilen niceliğe ölçüm denilmektedir. Yani ölçüm, ölçme sonucudur. Başka bir ifadeyle, ölçüm ölçme işleminin sonunda ele edilen sayı ya da semboldür.
UYARI: Ölçme farktan doğmuştur. Bütün insanlar eşit seviyede zeki olsalardı zekâ kavramı, aynı uzunlukta olsalardı boy kavramı, hava hep aynı sıcaklıkta olsaydı sıcaklık kavramı olmazdı ve dolayısıyla bunların ölçülmesi diye bir şey söz konusu olmazdı. Ölçme bir betimleme işlemidir. Ölçme ile yaptığımız şey bir özelliği tespit etmektir. “Ne kadar? Ne düzeyde?” sorusuna yanıt aramaktır. Ölçme varlıkların sahip oldukları özellikleri, sıfatları, nitelikleri niceleştirme işlemidir. Bu da niteliğe kesinlik ve netlik kazandırır belirsizliği giderir.
Örneğin:
Araba 90 km/saat hızla gidiyor.
Sınıfın sıcaklığı 20°C’dir.
Sınıfın genişliği 30 m2’dir.
Yiğit matematik sınavından 70 aldı.
Ölçme Türleri
a) Doğrudan ölçme: Ölçülen nitelik ile ölçmede kullanılan aracın niteliği aynı ise buna doğrudan ölçme denir. Ölçülecek değişkenin değerleri doğrudan doğruya gözlenebiliyorsa, somut ise buna doğrudan ölçme denir.
Uzunluk, aynı türden iki nesne yan yana konularak ölçülüyor. İki ağırlığı dengelemekle de ağırlığı ölçüyoruz. Örn: uzunluğu uzunluk ile ölçmek, ağırlığı ağırlık ile ölçmek (Kütle ölçme aracı olan eşit kollu terazi yardımıyla ölçme), elle yapılan yani beceriye dayalı işler, yanlışsız ve güzel okuyabilme, iyi konuşabilme vs.
UYARI: Ölçme konusu olan davranış ile gözlenen davranış aynıdır
Örnekler:
Ayşe’nin boyu 1,50 cm’dir.
Elif’in 17 tane kalemi var.
Ömer 48 kg ağırlığındadır.
b) Dolaylı ölçme: Ölçülen özellik ile ölçmede kullanılan aracın özelliği birbirinden farklı ise bu tür ölçmelere denir. Doğrudan ölçülemeyen özellikler, onlarla ilgili olduğu sanılan başka bir özellik gözlenerek ölçülür. Ör: Zekâ, sıcaklık, akademik başarı, ilgi
UYARI: Sıcaklık, termometre denilen araçla ölçülür. Aslında sıcaklık ölçülürken gözlenen, tüp içindeki civanın alçalıp yükselişidir. Biz, sıcaklıkla civanın yükselişi ve alçalışı arasında bir ilişki bulmuşuz. Sıcaklık arttıkça civa yükselecek, sıcaklık düştükçe civada düşecektir. Ölçülen sıcaklık değil, onun tüpün içindeki cıvaya olan etkisidir.
UYARI: Eğitimde kullanılan tüm ölçümler bu gruba girer. Eğitimdeki ölçmelerin genellikle dolaylı olması, ölçme sonuçlarına daha çok hata karışma olasılığını arttırır. Bu tür ölçümlerde bazı güvenilirlik ve geçerlilik açısından sorunlar olabilir. Kişiler doğal davranmayabilirler.
İki tür dolaylı ölçme yapılmaktadır.
a) Göstergeyle ölçme: Bu dolaylı ölçme türünde ölçülen değişkenin bir çeşit göstergesi olabilecek başka bir değişkenden yararlanılmaktadır. Örneğin henüz derecelenmemiş olan yaylı kantarın ucuna terazi ile ölçülmüş 100, 200, 300 gram ağırlığındaki kütleler asılarak derecelendirilebilir. Kantardaki yayın her 100 gramlık kuvvetin etkisiyle 1 cm uzadığı düşünülsün. Yayın uzama miktarı santimetre ya da milimetre olarak bölmelendiğinde, ağırlığın veya kuvvetin ölçülmesine hazırlanmış olur. Bu durumda yayın uzaması kuvvetin göstergesi olarak kullanılmaktadır. Eğitimde öğrencilerin sınavdaki sorulara vermiş oldukları cevaplar da başarılarının göstergesi olarak kabul edilir.
b) Türetilmiş ölçme: Ölçülmek istenilen değişken üzerinde bir ölçme yapmadan bir değişkenle, üzerinde ölçme işlemi yapılmış diğer değişkenler arasındaki bağlantıdan yararlanarak ölçümlerin elde edilmesidir. Örneğin bir cismin kütlesinin (ağırlığının) hacmine bölünmesiyle yoğunlu bulunur. Yine öğrencinin sınıf geçme notunun vize ortalamasının % 40’ıyla final puanının % 60’ının toplanmasıyla elde edilmesi de türetilmiş ölçmeye verilebilecek bir başka örnek olabilir.
ÖRNEK : Aşağıdaki öğrenci özelliklerinden hangisi doğrudan ölçülebilir? A) Zekâ puanı
B) Boy uzunluğu
C) Derse karşı tutum
D) Yetenek
E) Ders başarısı ÇÖZÜM: “Ölçülen özellik ile ölçmede kullanılan aracın niteliği aynı ise bu tür ölçmeler doğrudan ölçmedir. ... Örnekler:
Ayşe’nin boyu 1,50 cm’dir.
Elif’in 17 tane kalemi var.
Ömer 48 kg ağırlığındadır.”
Açıklamada da belirtildiği gibi, doğrudan ölçmenin şartı, ölçülen özellik ile ölçmede kullanılan aracın niteliğinin aynı olmasıdır. Boy uzunluğunda, ölçülen özellik uzunluktur, ölçmede kullanılan araç da yine başka bir uzunluktur.(Cevap B)
ÖLÇEK VE ÖLÇEK ÇEŞİTLERİ
Ölçek :Ölçme işleminde kullanılan araçtır. Birimleri, verileri ve yapılan işlemlerinin farklılığından dolayı değişik kategoriler altında incelemektedir. Nesnelere verilen sayıların anlamlarını ya da nesnelere sayı vermede ve nesnelere verilen sayıların kullanılmasında uyulması gereken kurallar ve kısaltmaları belirtmek için kullanılır.
Birim Bir ölçme aracının en küçük parçasına birim denir. Metrenin santimetreleri, kilogram içindeki gramlar bu araçların birimidir. Ölçülecek değişkenlerin bazılarının doğal birimleri olduğu halde bazılarının tanımlanmış birimleri vardır. Bir sınıftaki öğrencileri saymak için kullanılabilecek en uygun birim “bir tek öğrenci”dir. Yine bir sekreterin daktilo hızını ölçmek için en uygun birim dakikada yazılan kelime sayısıdır. Bunlar birer doğal birimdir. Buna karşılık bir değişkenin hangi miktarına 1 birim denileceği, bilim adamları tarafından tanımlanmışsa bu tür bilimlere “tanımlanmış birim” denilmektedir. Örneğin; metre, saat kilovatta olduğu gibi bir saatin 60 dakika, 1 metrenin 100 cm olması. Birimin eşitlik, genellik ve kullanışlık olmak üzere üç özelliği vardır.
1. Eşitlik: Aracı oluşturan birimlerin hepsi birbirine eşittir metredeki tüm santimetreler eşittir.
2. Genellik: Her kesin aynı iş için aynı birimi kullanması uzunluk için insanların bir kısmının metre bir kısmının feet kullanması genellik özelliğini bozar.
3. Kullanışlık: Birimin ölçülecek niteliğe uygun olmasıdır. Kömür tartmak için ton veya kg., altın tartmak için mg. kullanılması bu birimlerin bu işler için uygun olması ve kullanılışlılığını gösterir.
ÖLÇEK ÇEŞİTLERİ
Ölçme sonuçlarının, göstermiş olduğu farklı özellikler onların farklı biçimlerde, sınıflandırılmasına ve farklı ölçeklerin kullanılmasına yol açmaktadır. Varlıkların ya da olayların çeşitli özelliklerinin ve değişkenlerinin ölçülmesinde kullanılan ölçekler sınıflama, sıralama, eşit aralıklı ve oranlı ölçeklerdir.
1. SINIFLAMA ÖLÇEKLERİ (ADLANDIRMA)
Varlıkları belli bir yönden birbirine benzeyip benzemediğine göre gruplara ayırmaktır. Yani; belli bir yönden birbirine benzeyenlerin aynı sınıfa konulmasıdır.
Örneğin: İnsanların kadın-erkek, evli-bekar, gibi sınıflamak, KPSS kursuna gelenler-gelmeyenler, gözlük takanlar-takmayanlar, esmer-sarışın-kumral, çocuk-genç-yetişkin kategorilerine ayrılması sınıflama ölçeklerine örnektir.
Örneğin: İllere kod numarasının verilmesi ve her ile ait araçların aynı plaka numarası ile anılması.
UYARI: Bu ölçeklerin belli bir başlangıç noktası ve birimi yoktur. Ayrıca sınıflamada kullanılan sayı-sembol ve işaretlerin sayısal anlamı bulunmaz. Yani matematiksel işlemler yapılmaz.
Sınıflandırma ya da adlandırma ölçeklerinin başlıca iki özelliği vardır.
1. Simetriklik: Sınıflama türü ölçeklerde, benzer özelliklerinden dolayı aynı grupta yer alan varlıklar birbiriyle simetriktir. Örneğin sınıftaki öğrencileri esmer ve sarışınlar diye sınıflandırırsak, esmer olma özelliğiyle Hatice Elif’e benzer ise Elif’de Haticeye benzerdir.
2. Geçişlilik: Sınıfla ölçeklerinde benzer özelliklerinden dolayı aynı grupta yer alan varlıklardan birisi aynı özelliğinde dolayı başka bir varlığa benziyorsa, diğerlerininde benzer olmasıdır.
Örneğin: Bir akraba sınıfını ele alalım;
Ali Veli’nin akrabası ise Veli de Ali’nin akrabasıdır. Bu ilişkiye simetriklik denir. Sembolle şöyle gösterilir.
A=B ise B=A’dır. Öte yandan;
Ali Veli’nin kardeşi, Veli de Ayşe’nin kardeşi ise o zaman Ali de Ayşe’nin kardeşidir. Bu ilişkiye geçişlilik denir.
Sembolle şöyle gösterilir; A=B ve B=CÞ A=C’dir.
UYARI:Bu tür ölçekleme yoluyla elde edilen ölçme sonuçları üzerinde matematiksel işlemler yapmak anlamlı sonuçlar vermez. Yani toplama, çıkarma, karşılaştırma gibi matematiksel işlemlerin yapılması anlamlı olmaz, sadece aynı sınıfta bulunan objeler sayılabilir.
2. SIRALAMA (DERECELEME) ÖLÇEKLERİ
Nesneleri belli bir özelliğe sahip oluş derecesine göre sıralayan ölçek türüdür. Bu ölçekle nesneler en büyükten en küçüğe, en ağırdan en hafife veya tersi işlemleri yapılır. Bu ölçekte verilen rakamların matematiksel anlamı yoktur. Sadece özelliğin azlık-çokluk ya da büyüklük-küçüklük sırasını verir. Bu tür ölçekler kullanılarak elde edilen ölçümler arasında büyüklük, küçüklük karşılaştırmaları yapılabilir ancak toplama, çıkarma, çarpma gibi matematiksel işlemlerin kullanılmasıyla yapılacak hesaplamalar anlamlı sonuçlar vermez.
Örneğin:
- ÖSS’yi ikinci tercihle kazanmak,
- Rakamları 1, 2, 3, 4, 5 gibi sıralamak,
- Nesneleri A, B, C, gibi sıralamak,
- Öğrencileri kısadan-uzuna doğru sıralamak,
- Öğrencileri KPSS deneme sınavında aldıkları puana göre birinci, ikinci, üçüncü gibi sıraya dizmek. UYARI: Sıralama ölçeklerinde sıfır (0) değerinin bir anlamı yoktur. Örneğin; Öğrenci sıfırıncı sırada diyemeyiz.
Not: Sıralama ölçeğinin en önemli eksikliği başlangıç noktası yok ve birimler arasındaki farklar eşit değildir. Bu eksiklikler eşit aralıklı ölçeklerde giderilmektedir.
Örneğin: 30 kişilik bir sınıfı boy sırasına koyduğumuzda, sıralamaya belli bir kişiden başlanacak ve bu sıralamada herkesin yeri belli olacaktır. Fakat 30 kişilik sınıfa sonradan 5 kişi daha katıldığında sıralamanın başlangıç noktası ve kişilerin sırası değişebilir.
Bu ölçek türüyle elde edilen ölçme sonuçları arasında iki tür ilişki vardır:
1. Geçişlilik: Ahmet, Mehmet’ten daha uzun, Mehmet de İsmet’ten daha uzun ise Ahmet de İsmet’ten uzundur. Bu geçişlilik ilkesi A>B ve B>C ise A>C şeklinde gösterilir.
2. Asimetriklik; Ahmet Mehmet’ten uzun ise Mehmet de Ahmet’ten uzundur diyemeyiz. Bu ilişki asimetrik bir ilişkidir yani (A>B ise B
A değildir).
3. EŞİT ARALIKLI ÖLÇEKLER
Eğer birçok nesnenin, belli bir başlangıç noktasına göre ve belli bir özelliğe sahip oluş derecesi bakımından eşit aralıkla sıralandığı ya da sıralar arasındaki farkların eşit olduğu düşünülürse sıralama ölçeğinden eşit aralıklı ölçeğe geçilmiş olur.
Özellikleri:
1. Eşit aralıklı ölçeklerde başlangıç noktası keyfi olarak saptanır. Bu başlangıç noktası gerçek yoğunluğu ifade etmez.
2. Başlangıç noktasının ileri/geri/sağa/sola kaydırılması sonucu değiştirmez. Bundan dolayı geliştirilecek ölçme aracı için herkes “ihtiyari” bir başlangıç noktası seçebilir.
3. Bu ölçekle tanımlanmış değişmez bir birim vardır. Ölçek başlangıç noktası itibariyle her iki yana doğru bu birimle eşit olarak bölümlenmiştir. Birimler arası aralıklar eşittir.
4. Eğitim ve psikoloji alanında en çok kullanılan ölçektir. Bu alanlarda kullanılan ölçeklerin sıfırı gerçek sıfır olmadığı için bu ölçekler eşit aralıklı ölçek özelliği taşırlar.
5. Aritmetik ortalama-standart kayma-korelasyon katsayısı gibi hesaplamalar yapılabilir. Eşit aralıklı ölçeklerdeki sıfır noktası, ölçülen özelliğin mutlak yokluğunu göstermediği için, bu ölçeklerle elde edilen ölçümler (ölçme sonuçları) üzerinde, toplama ve çıkarma işlemleri yapılabildiği halde, oran belirtmek, çarpma ve bölme işlemleri yapmak mümkün değildir. İki ölçüm arasındaki farkın miktarı anlamlıdır. Zekâ puanı 130 olan birinin zekâ puanı 65 olan birinden 65 puan daha fazla aldığı söylenebildiği halde iki kat daha zeki olduğu söylenemez.
6. Daha çok sosyal bilimlerde kullanılır.
Örneğin:
● Sıcaklık ölçmede kullanılan termometre eşit aralıklı ölçek esasına göre geliştirilmiştir. Çünkü; suyun donma noktası 0 °C kaynama noktası 100 °C olarak belirlenmiştir. İki nokta arası 100 eşit parçaya bölünerek her bir bölmeye 1°C denilmiştir.
● Takvimler de eşit aralıklı ölçek esasına göre geliştirilmiştir. Çünkü; başlangıç noktası miladi takvimde Hz. İsa’nın doğumu, hicri takvimde Hz. Muhammed’in (s.a.v.) Mekke’den Medine’ye Hicreti (sıfır) başlangıç noktası olarak seçilmiştir.
● IQ testleriyle zeka seviyesinin belirlenmesi ve eğitimde kullanılan testler. (Türkçe dersinden 50 soruluk bir test uygulaması olsun. Her sorunun 2 puan (eşit) olduğunu düşünürsek 40 soruyu doğru cevaplayan öğrenci yanlış doğruyu götürmediği sürece 80 puan alacaktır.)
4. ORANLI ÖLÇEK
Ölçülen özelliğin başlangıç noktası gerçek sıfırsa ve birimleri arasında eşitlik söz konusu ise bu tür ölçeklere oranlı ölçek denir.
Özellikleri:
1. Eşit aralıklı ölçekten en önemli farkı gerçek sıfır noktasına sahip olmasıdır. Başka bir deyişle oranlı ölçeklerin eşit aralıklı ölçeklerin tek farkı, mutlak yokluğu gösteren bir başlangıç noktasının olmasıdır.
2. En gelişmiş ölçek türüdür.
3. Bu ölçekle her türlü matematiksel ve istatistiksel işlemler yapılabilir. (Toplama, çıkarma, çarpma bölme)
4. Oranlı ölçek daha çok fen bilimleri alanında kullanılır.
5. Eşit aralıklı ölçekle yapılamayan bazı hesaplamalar oranlı ölçekle yapılabilir.
Örneğin:
1 km’ye 500 m’nin 2 katı veya 500 m’ye 1 km’nin yarısı deriz. Ya da Ali’nin yaşı 20 Fatma’nın yaşı 17 ise ikisinin yaşları toplamı 37 yapıyor deriz.
6. Oranlı ölçeklerde; sınıflama-sıralama ve eşit aralıklı ölçekte kullanılan bütün hesaplamalar ve istatistiksel işlemler rahatlıkla kullanılabilir. Fakat bunun tersi söz konusu değildir.
Oranlı Ölçek Örnekleri
1. Uzunluk ölçüleri - metre-kilometre
2. Ağırlık ölçüleri - gram-kilo-ton
3. Saat birimleri - gün-saat
4. Elektrik ölçüleri - kilowatt/saat-amper-volt
5. Ses şiddeti - desibel
6. Basınç birimleri - atmosfer basıncı vb.
ÖRNEK : Oranlı ölçeklerde sıklıkla kullanılan araçlardır. Yabancı dil sınavında Duru 80, Berke 40 puan almıştır. Duru’nun yabancı dil bilgisinin Berke’nin yabancı dil bilgisinin iki katı kadar olduğunu öne süren bir kişi, bu ölçme sonuçlarının aşağıdaki ölçek türlerinin hangisiyle elde edildiğini kabul etmektedir?
A) Eşit aralıklı B) Sıralama C) Dereceleme D) Sınıflama E) Eşit oranlı
ÇÖZÜM : “Oranlı ölçekle yapılan ölçme sonuçları üzerinde oranlama yapılabilir. Uzunluk ölçümleri oranlı ölçeklerle yapılabilir. Ahmet 2 metre kardeşi Ayşe 1 metre boyunda ise, Ahmet kardeşinin iki katı uzunluğundadır denebilir. Başarı, zeka, tutum vb. özelliklerin ölçüm sonuçları ise eşit aralıklı ölçek ile yapıldığı için sonuçları oranlanamaz. Ali testten 100, Tolga 50 almışsa Ali iki kat daha fazla biliyor denemez.” Açıklamada çok net bir şekilde, ölçme sonuçları üzerinde oranlamanın ‘oranlı’ ölçekle yapılabileceği belirtilmektedir. Soru kökündeki gibi bir ifadeyi kullanan kişi, (Duru’nun yabancı dil bilgisinin Berke’nin yabancı dil bilgisinin iki katı kadar olduğunu öne sürmesi) bu ifadesi yanlış olmasına karşın, ‘eşit oranlı’ ölçek türüyle bu sonucun elde edildiğini kabul etmektedir.(Cevap E)
