PROGRAM TASARIMI YAKLAŞIMLARI
Eğitim programı tasarımı, bir programın hangi öğelerden oluşacağını ortaya çıkarma sürecidir.
Bir eğitim programa başlarken öncelikle programın nasıl olacağı tasarlanmalıdır.
Bir eğitim programı, hedef, içerik, eğitim durumları ve değerlendirme öğelerinden oluşur. Eğitim programı tasarımları bu öğelere farklı ağırlıklar verilerek oluşur. En çok içerik boyutuna ağırlık verilmektedir.
Eğitim programı tasarımı geliştirmede genelde üç temel yaklaşım izlenmektedir.
1. Konu Merkezli Program Tasarımları ( Daimicilik, Esasicilik)
2. Öğrenen Merkezli Program Tasarımları (İlerlemecilik)
3. Sorun Merkezli Program Tasarımları ( Yeniden kurmacılık)
1. KONU MERKEZLİ PROGRAM TASARIMLARI
Konu Tasarımı: En eski ve en çok kullanılan yaklaşımdır. Akıl insanı farklı kılan bir unsurdur bilginin elde edilmesinde akıldan yaralanılmalı. Programdaki konular düzenlenir ve her konu kendi içerisinde ayrıca düzenlenir. Örnek: Coğrafya dersinin konu konu tasarlanması
Disiplin Tasarımı: Konu tasarımına benzemektedir. Öğretilecek dersler merkeze alınır. Konuların ne şekilde verildiği ve bilgilerin nasıl kullanıldığı önemlidir. Örnek: Coğrafya dersinin bir bütün halinde tasarlanması
Geniş Alan Tasarımı: Konu tasarımından kaynaklanan parçalanmaları ortadan kaldırma için tasarlanmıştır. Amacı konuları mantığa uygun bir şekilde bir araya getirmektir. Farklı dersler bir ders altında birleştirilir. Örneğin fizik, kimya ve biyoloji dersleri fen bilimleri adı altında birleştirilmiştir. Örnek: Coğrafya, tarih ve vatandaşlık derslerinin birleştirilerek sosyal bilgiler dersinin oluşturulması
Süreç Tasarımı: Her konu için ayrı ayrı öğrenme ortamı düzenlenmemeli, tüm konular için ortak bir öğrenme yolu olmalıdır. Eleştirel düşünce en önemli ürünüdür. Amaç; “öğrenci en iyi nasıl öğrenir” bunu bulmaktır.
2. ÖĞRENEN MERKEZLİ PROGRAM TASARIMLARI
Günümüzde uygulamada ağırlık verilen tasarımlardan biridir. Öğrencilerin ilgileri ve ihtiyaçları merkeze alınır. Bireyler tamamen birbirinden farklıdır. İlerlemecilik eğitim felsefesine dayanır.
Çocuk Merkezli Tasarım: Öğrenci etkin olmalıdır. Taba’ nın “kişi yaşadığını öğrenir” prensibinden hareket edilir. Öğrencilerin ilgileri, ihtiyaçları ön plana alınır.
Yaşantı Merkezli Tasarım Çocukların ihtiyaçları ve ilgileri önceden planlanamaz. Bu nedenler öğretmen uygulama sırasında her öğrenciye uygun olanı vermelidir.
Romantik(radikal) Tasarım: Okulun işlevi tamamen gözden geçirilmelidir. Her öğrenci kendi doğasında ele alınmalıdır. Hatta bazıları okulun tamamen ortadan kaldırılması gerektiğini savunur.
Hümanistik Tasarım: Hümanistik psikoloji ön planda tutulur. İnsan davranışları basit bir etki tepki ilişkisinden daha karmaşıktır. Bireysel farklılıklar ön plandadır. Öğrencilere hiçbir baskı yapılmamalıdır. Öğrenciler ancak bu şekilde yeteneklerini ortaya çıkarırlar ve kendilerini gerçekleştirebilirler. Birey programın temelidir.
3. SORUN MERKEZLİ PROGRAM TASARIMLARI
Yeniden kurmacılık eğitim felsefesine dayanır. Toplumun problemleri ve çözüm yoları üzerinde dururlar. Öğrenciler toplumsal sorunları çözmede aktif rol almalıdır.
Yaşam Şartları Tasarımı: Toplum Değişen yaşam ortamın uyum sağlamalıdır. Bu rol eğitimindir. ğrencilerin içinde bulunduğu çevre ile konular bağdaştırılmalıdır. Öğrenciler yaşamı bizzat öğrenmeli ve uygulamalı. Öğrenciler toplumdaki gerçek sorunlarla karşı karşıya getirilmeli ve çözüm üretmesi sağlanmalıdır. Gerçek yaşam içindeki sorunlar üzerinde durulur.
Çekirdek (Kore) Tasarımı: Tasarım öğrenci sisteme girmeden önce yapılır. Ama bazı değişiklikler de yapılabilir. Konu merkezlidir. Yani konular toplumu ilgilendiren konular olmalıdır. Öğrenciyi, toplumu laboratuar gibi görmesi için teşvik eder. Toplumun sorunlarını ön planda tutar. İşbirliği esastır. Dersler birleştirilir ve bazı konular merkeze alınır.
Toplumsal Sorunlar Ve Yeniden Kurmacılık Tasarımı: Toplumun sosyal, politik ve ekonomik gelişmelerin program tasarımı ile bağlantısı konu üzerinde durur. Program tasarımı ile eğitimciler topluma katkıda bulunabilir. Zaman sürekli toplumu değişmeye zorlar. Bu değişimi en iyi okul gerçekleştirebilir.
Korelâsyon Desen Tasarımı: Bir ders merkeze alınır, diğer dersler merkezdeki derslere paralel olarak düzenlenir. Dersler birbirinden bağımsız değildir. Özellikle ilköğretimde öğrenciler konuları birbirinden bağımsız öğrenemez. Örneğin hayat bilgisi dersi mihver ders olarak merkeze alınır diğer dersler bu derse göre düzenlenir.
PROGRAM GELİŞTİRME MODELLERİ
(Amerika’da Yaygın Olan Program Geliştirme Modelleri)
Taba Modeli: Tümevarım yaklaşımını ele almıştır. Temelde 7 aşamadan oluşmuştur. Taba modelinde içerik öğesine daha çok ağırlık verilmiştir. Sıralama şu şekildedir:
1. İhtiyaçların belirlenmesi
2. Amaçların belirlenmesi
3. İçeriğin seçimi
4. İçeriğin düzenlenmesi
5. Öğrenme yaşantılarının seçimi
6. Neyin nasıl değerlendirileceğinin saptanması
7. Program öğelerinin sırası ve ilişkilerin kontrolü
Tyler Modeli: Tyler modelinde içerik öğesine yer verilmemiştir. Taba’da kaynak her alanda olabilirken, Tyler’ da kaynak birey, toplum ve konu alanında olabilir. Tyler öğrenme yaşantılarına ağırlık vermiştir. 8 aşamalardan oluşur. Aşamaları temelde şu şekildedir:
1. Kaynak: Birey, toplum, konu alanı
2. Olası genel amaçlar
3. Süzgeçler: Felsefe ve psikoloji
4. Kesinleşmiş öğretim amaçları
5. Öğrenme yaşantılarının sağlanması
6. Öğrenme yaşantılarının düzenlenmesi
7. Öğrenme yaşantılarının yönlendirilmesi
8. Öğrenme yaşantılarının değerlendirilmesi
Taba–Tyler Modeli: Taba ve Tyler modelleri birleştirilerek oluşturulmuştur. Rasyonal Planlama Modeli (Teknokratik Model) olarak da adlandırılır. Avrupa’ da geliştirilmiştir. Aşamaları şu şekildedir:
1. Başla
2. İhtiyaçları belirleme
3. Genel amaçları belirleme
4. Amaçları saptama
5. İçeriğin seçimi
6. İçeriği düzenleme
7. Öğrenme yaşantılarını belirleme
8. Öğrenme yaşantılarını düzenle
9. Değerlendirme yap
10. Sonuç yeterli mi? (eğer cevap hayırsa amaçları saptama aşamasına tekrar dönülür, eğer cevap evetse devam edilir)
11. Ayrıntılı işleri formüle et
12. İşlemleri tekrar belirleme
13. Bitir
Sistem Yaklaşımı Modeli: Wulf ve Schave tarafından ortaya atılmıştır.
(Avrupa’ da Yaygın Olan Program Geliştirme Modelleri)
Rasyonel Planlama Modeli: White tarafından 1988 yılında Taba – Tyler modelinin ortak yanları ele alınarak
Rasyonel Planlama modeli hazırlanmıştır. Genel amaçlar, amaçlar, öğrenme durumları ve değerlendirme
öğelerinden oluşmaktadır.
Yenilikçi Durumsal Model: Skillbeck tarafından 1984 yılında geliştirilmiştir. Durum çözümlenmesi, amaçlar, öğrenme öğretme ve değerlendirme öğelerinden oluşmaktadır.
Süreç Yaklaşımı Modeli: 1975 yılında Stenhouse tarafından ortaya konulmuştur. İçerik- bağlam, öğrenme durumları, genel amaçlar ve değerlendirme öğelerinden oluşmaktadır.
Türkiye’ de Program Geliştirme Modelleri:
Türkiye’ de program geliştirme çalışmaları; Taba-Tyler modeline uygun olarak Özcan DEMİREL tarafından bir model hazırlanmıştır.
Milli Eğitim bakanlığı tarafından 2004 yılında yine bu modele uygun olarak bir program yayımlamıştır.
PROGRAM GELİŞTİRMEYİ GEREKLİ KILAN NEDENLER:
1. Konu alanında meydana gelen değişmeler
2. Bireylerin ihtiyaçlarında meydana gelen değişmeler
3. Öğretmen ve öğrenci rollerinde meydana gelen değişmeler
4. Teknoloji alanında meydana gelen değişmeler
5. Toplumun ihtiyaçlarında meydana gelen değişmeler
6. Var olan programın yetersiz kalması
7. Yeni meslek alanlarının ortaya çıkması
PROGRAM GELİŞTİRME SÜRECİNİN İLKELERİ
1. Program geliştirme dinamik bir süreçtir.
2. Program geliştirme sürecinde program denenir
3. Program geliştirme araştırma gerektirir.
4. Uygulanmakta olan eğitimin kalite kontrolü yapılır
5. Programın herhangi bir öğesindeki değişme diğer öğeleri de etkiler
6. Dersler arasında yatay ve dikey ilişki olmalıdır.
7. Yaşama dönük olmalıdır.
8. Bireyin ve toplumun ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olmalıdır.
PROGRAM GELİŞTİRME ÇALIŞMA PLANI: Program geliştirme çalışmalarına başlamadan önce bu çalışmaların planlanması gereklidir. Bu planın ise bir kart üzerinde gösterilmesinde yarar vardır.
İHTİYAÇ: İhtiyaç; “ne ?” ile “ne olmalı ?” arasındaki farktır. Eğitim programı hazırlanmak için bir ihtiyacın olması gerekmektedir.
Örneğin; bir savaşta bir ülkenin parçalanması sonucu yeni ülkelerin ortaya çıkması. Bunun tarih ve coğrafya derslerine eklenmesi gerekmektedir. Bir ihtiyaç meydana geldiği için tarih ve coğrafya derlerinde program geliştirme çalışmaları yapılmalıdır.
İhtiyaç değerlendirme süreci beş aşaman yapılmaktadır:
1. Hazırlık
2. Bilgi toplama
3. Bilgilerin analizi
4. Bilgilerin rapor edilmesi
5. Bilgilerin kullanımı: bilgilerden yararlanmak
İHTİYAÇ SAPTAMA YAKLAŞIMLARI
1. Farklar Yaklaşımı: Var olan başarı durumu ile beklenen başarı durumu arasındaki farkı ortaya çıkarır. Bu yaklaşımda kurumun istediği durum ile var olan durum karşılaştırılır. Eğer istenen duruma ulaşılmamışsa bir ihtiyaç var demektir. Bu nedenle program geliştirme çalışmaları yapılmalıdır.
Örnek: Bir okulda matematik dersinden % 85 başarı beklenirken okulun başarısı %50 de kalmıştır. İstenen başarı %85, var olan başarı %50 dir. Arasında %30 fark vardır. İstenen başarıya ulaşılmadığı için bir ihtiyaç doğmuştur. Bu da demektir ki matematik dersinde bazı değişikliklerin yapılması gerekmektedir. Bu değişiklik program geliştirmedir.
2. Demokratik Yaklaşım: İhtiyaç, toplumdaki baskı gruplarının isteklerinden hareketle ortaya çıkar. Çoğunluk grupların isteğinden hareket edilir. Baskı grupları çoğunluk gruplardır. Toplumdaki çoğunluk ne istersen o alanda çalışma yapılır.
Örnek: Türkiye uzun zamandır akraba bedelle evliliğe karşı çıkmaktadır. Yapılan anketler sonucunda halkın büyük çoğunluğunun bedel usulü evliliğe karşı çıktığı ortaya çıkmıştır. Bu alanda bir ihtiyaç doğmuş. Eğitim programlarında akraba evliliğinin sakıncaları konularının eklenmesi bir ihtiyaç olarak ortaya çıkmıştır.
3. Analitik Yaklaşım: Gelecekte ortaya çıkması muhtemel durumlardan yola çıkarak ihtiyacın belirlenmesidir. Eleştirel düşünceden yola çıkılarak çözüm aranılır. Bu yaklaşıma göre şimdiki durumdan hareket edilerek gelecekte nelerin ortaya çıkabileceği üzerinde durulmalıdır. Teknolojik gelişmelerin neleri değiştireceği, toplumda nelerin gelişeceği üzerinde durur.
Örnek: Günümüzde şu okul aracılığıyla eğitim öğretim devam etmektedir. Fakat gelecek dönemlerde okula ihtiyaç duyulmadan bilgisayar aracılığıyla evlerde eğitim yapılabilir. Öğretmenler Internet üzerinden evlerdeki öğrencilere eğitim verebilirler. Bu nedenle programlara ihtiyaca cevap verecek bir ders eklenir.
4. Betimsel Yaklaşım: Bir nesnenin yokluğu ile ortaya çıkacak zararlar ve o nesnenin varlığının ortaya koyacağı yararlardan hareketle ihtiyaç belirlenir. Eğitimde kullanılan bazı materyallerin olmaması durumunda nelerin olabileceği üzerinde durur ve ihtiyacı buna göre belirler.
Örnek: Okulda beden eğitimi derslerinde kullanılan malzemeler kullanılmamış bunun yerine öğrencilerin spor amaçlı koşturulmasının daha yararlı olduğu düşünülmüştür. Fakat daha sonra öğrencilerin bedensel bazı becerileri yerine getiremedikleri tespit edilmiş ve spor malzemelerinin tekrar kullanılması ihtiyacı doğmuştur.
5. Süreç Yaklaşımı: Mevcut süreçteki ihtiyaçları belirler. Teknolojik gelişmelere uygun olarak mevcut sistemde ne gibi değişikliklerin yapılması gerektiği üzerinde durur.
Örnek: Beden eğitimi dersinde yeni bir spor dalı ortaya çıkmıştır. Bu yenilik programa eklenmelidir.
İHTİYAÇ DEĞERLENDİRME (SAPTAMA) TEKNİKLERİ
İhtiyaç değerlendirmede kullanılan başlıca teknikler:
1. Delphi Tekniği
2. Progel-Dacum Tekniği
3. Gözlem Tekniği
4. Meslek Analizi
5. Ölçme Araçları-Testler
6. Görüşme-Grup Toplantıları
7. Kaynak Tarama
1. Delphi Tekniği: Konu ile ilgili uzmanların yüz yüze gelmeden görüşlerinin alındığı bir tekniktir. Amacı; konu ile ilgili seçilmiş uzmanların görüşlerinin alınması ve ortak görüş sağlanmasıdır. Bir konu hakkında gelecekte nelerin nasıl olabileceği üzerinde durur.
Konu ile ilgili uzman kişilere mektup veya e-mail gönderilir ve görüşleri alınır. Örnek; 2020 yılında öğretmen nasıl yetiştirilir?
Konu ile ilgili ortalama 100 tane uzman seçilir. Sorular uzman kişilere gönderilir. Alınan cevaplarda bir gruplama yapılır. Toplanan cevaplar uzman kişilere gönderilir ve bir sıraya koymaları istenir. Uzmanlardan grup dışı kararı olan varsa kararını değiştirmeleri istenir. Değiştirmediği taktirde yorumlaması istenir. Amaç ortak görüşü sağlamaktır.
Uzmanlara bu katılımdan dolayı hiçbir ödeme yapılmaz. Uzmanlar, bir birlerinin görüşlerini etkilemelerini (primadonna) engellemek için bir araya getirilmez. Sonuçların kesin olmasından tahminler ve varsayımlar ortaya konur. Günümüzde birçok alanda uygulanmaktadır.
2. Progel - Dacum Tekniği: Program (pro) geliştirme(gel) sözcüklerinin kısaltılmasıdır. İş analizine benzer. Fakat progel daha az zaman alır.
Bireyin bir işi yapabilmesi için sahip olması gereken özellikleri belirler. Bir işin gerekleri ustaları tarafından belirlenir. Yani beceri profili çıkarılır. İşin yapılabilmesi için bireylerin hangi özelliklere sahip olması gerektiğini ortaya çıkaran bir tekniktir. İşin başında uzmanları tarafından işin gerekleri çıkarılır.
3. Gözlem: Kişileri gözleyerek bilgi toplama yoludur. Gözlem yaparken doğal gözlem tercih edilmelidir. Özellikle psikomotor becerilerin belirlenmesinde kullanılır.
4. Meslek Analizi: İş alt basamaklara ayrılır. Alt basamaklar bilişsel, duyuşsal ve devinişsel basamaklardan oluşur.
5. Ölçme Araçları -Testler: İhtiyaç analizi yapmak için ölçme araçlarından yararlanılır. En yaygın olanı test tekniğidir. Bireyde aranan özelliklerin ne miktarda var olduğunu saptamak için yapılan işlemlerdir.
6. Görüşme - Grup Toplantıları: En yaygın olarak kullanılan tekniklerden biridir. İhtiyaç hakkındaki görüşler sözlü olarak alınır. Sorularla kişilerin görüşleri belli olur.
7. Kaynak Tarama: Literatür taraması raporların değerlendirilmesi ve mevcut programların incelenmesidir. İhtiyaç saptamada bunlar dikkate alınır.
