REHBERLİĞİN TÜRLERİ
1) Birey Sayısına Göre Rehberlik
A) Bireysel rehberlik: Bireyin kendini tanıması, kendini gerçekleştirmesi ve duygusal sorunlarını çözmesine yardımcı olmak amacıyla tek tek kişilere sunulan rehberlik hizmetidir. Rehberliğin psikoloji danışma alanına girer. Bu alanda özellikle gizlilik ilkesine özen gösterilmelidir.
B) Grup rehberliği: Birden fazla kişiye aynı anda yapılan rehberlik hizmetidir. Daha çok eğitsel rehberlik hizmetleri için başvurulan bir türdür. Okullarda sınıf rehber öğretmenleri tarafından uygulanır. Bireylerin zihinsel süreçleri geliştirilir.
● Grup rehberliği bireysellik ilkesine aykırı değildir. Yardım yine bireyseldir ve oluşturulan gruplar, yapılacak olan yardıma ihtiyaç duyan bireylerden oluşur.
Grup Rehberliğinin Faydaları
● Zamandan tasarruf sağlar
● Birey başkalarının sorunlarını görerek teselli bulur ve kendi sorunlarını kabullenir.
● Başkalarının deneyimlerinden yararlanır.
● Gruba ait olma başkalarınca kabul edilme duygusu yaşanır.
● Grup üyeleriyle etkileşimi sağlar
● Sorununa çözüm önerileri bulur.
● kendine güveni artar.
2) Öğretim Kademelerine Göre Rehberlik
Bireylerin gelişim aşamalarına bağlı olarak oluşturulan rehberlik faaliyetidir. İhtiyaçlar dönemlere göre değişiklik gösterir. Her öğretim dönemindeki ihtiyaçlar birbirinden farklıdır.
A) Okul öncesinde rehberlik:
● Zihinsel, duygusal ve sosyal yönden gelişimini sağlama
● Dil gelişimini sağlama
● Güven duygusu ve özerklik kazandırma
● İlgi ve yetenekleri güçlendirme ve açığa çıkarma
B) İlköğretimde rehberlik: (Birinci kademe)
● Zihinsel, duygusal ve sosyal yönlerden gelişimini sağlama
● Özgüven ve benlik kazandırma
● Kişiliğini, ilgi ve yeteneklerini tanımasına yardımcı olma
● İletişim becerilerini ve sosyal becerilerini geliştirme
● İşbirlikçi çalışmalara yönlendirme (işbölümü, arkadaşlık ve paylaşma duygularını geliştirme amacıyla)
(İkinci kademe)
● Ergenliğe geçiş aşamasında bedensel değişimler hakkında ilgi verir.
● Ergenlik dönemindeki psikolojik ve duygusal sorunlarla baş edebilme yollarını gösterir.
● Karşı cinsi tanımalarına yardımcı olur.
● Spor, sosyal ve kültürel aktivitelere bireyleri yönlendirir.
C) Orta öğretimde rehberlik:
● Olumlu benlik kazanmasına yardımcı olma
● Anlama ve anlaşılma ihtiyacına cevap verme
● Akran grupları etkisinden olumlu faydalanma
● Sanat, spor ve sosyal aktivitelere yönlendirme
● Uygun özdeşim kurabileceği modeller sunma
● Sınıfın ve okulun işleyişine öğrencileri katma
D) Yüksek öğretim döneminde rehberlik:
● Çevreye uyum sağlamasına yardımcı olma
● Üniversitenin işleyişi hakkında bilgi verme
● Burs, yurt, kredi gibi konularda bilgilendirme
● Sanat, spor ve kültürel ortamlar oluşturma
● Kulüp ve gruplara yönelmelerini sağlama
● Kişisel problemlere ilişkin psikolojik danışma hizmeti sunma
3) Temel İşlevlerine Göre
Rehberlik (Verilen Hizmetin İşlevine Göre)
A) Uyum sağlayıcı rehberlik: Bireylerin karşılaştığı uyum sorunlarını çözmek için ihtiyaç duyduğu bilgilendirmedir. Herhangi bir alana yönelik değildir. Az sayıda ama ciddi problemleri olan bireyler ile ilgilenir. Her grup içerisinde bu tür bireyler az sayıdadır. (Ör: Topluma uyum sorunu yaşayan bireyler)
B) Yöneltici rehberlik: Bireyin ilgi ve yeteneklerine uygun olan mesleği veya okulu seçmesi için yardımcı olur.
C) Ayarlayıcı rehberlik: Okul programlarının, kişilerin ilgi ve yetenekleri göz önünde bulundurularak hazırlanması bu türden bir hizmettir. Ayarlayıcı rehberliğin diğerlerinden farkı, öğrenciyle doğrudan ilişki kurmaması, dolaylı yönden öğrenciye ulaşmasıdır.
D) Gelişimsel rehberlik (Geliştirici): Öğrencilerin gelişimsel ihtiyaçlarını, problemlerini tespit eder ve çözümüne yardımcı olur.
E) Önleyici rehberlik: Problemleri ortaya çıkmadan tespit etme ve gerekli önlemleri alma konusunda çalışır. Koruyucu hekimlik gibi…
4) Hizmetin Yoğunlaştığı Problem Alanına Göre Rehberlik
A) EĞİTSEL REHBERLİK
Bireyin ilgi ve yeteneklerine uygun bir eğitim kurumu seçmesi ve bu seçtiği programı başarılı bir şekilde sürdürmesi için yapılan bilgilendirme sürecidir.
● Okulların açıldığı, kapandığı ya da tatile gireceği dönemlerde uyum sağlayıcı özelliği ile öne çıkar. Eğitsel rehberliğin, uyum sağlamaya yönelik olarak yapılmasına “oryantasyon hizmeti” denir.
● Eğitsel rehberlik daha çok grup rehberliği şeklinde verilir.
Eğitsel rehberlik kapsamındaki başlıca uygulamalar
● Oryantasyon
● Etkili ders çalışma yöntemleri
● Öğrenme stratejilerini geliştirme
● Okul ve sınıf kurallarını öğretme
● Öğrencilerin sınıf seçimi ve uygun sınıfa yerleştirilmeleri
● Öğrencilerin seçtikleri sınıf ve bölümdeki sorunların çözümüne yardımcı olma
● Öğrencilerin öğrenmeye güdülenmelerine yardımcı olma
● Okuma alışkanlığı kazandırma
● Üst eğitim kurumlarını tanıma (Önemli – Mesleki rehberlik ile karışabilir)
● Öğrencilerin ulaşabilecekleri en üst başarı seviyesine ulaşmasına yardımcı olma
● Laboratuar, atölye gibi alanları tanıtma ve buralardaki çalışma tekniklerini öğretme
● Öğrenme güçlüklerini gidermek
● Bireyin okuyacağı seçmeli derslerin seçimine yardımcı olmak
● Okulda kullanılan not sistemini, disiplin kurallarını, ders dışı etkinlikleri tanıtmak
● Üstün ve geri yetenekte olan çocukları saptamak ve bunlar hakkında önlem almak
Öğrencilerde Görülen Öğrenme Tutum Ve Davranışları
a) Başarıya odaklanmış tutum: Verimli ve planlı çalışır, öğrenmeye isteklidir, dikkatini verir ve çaba harcar
b) Başarısızlığı kabul etme tutumu: Çalışmaktan kaçınma, öğrenmeye isteksizlik, başarısızlığı normal görme, okul dışı etkinliklere yönelme (Cafe, internet vs)
c) Başarısızlıktan kaçınma tutumu: Öğrenme değil sınıfı geçme amaçtır, ezberlemeyi öğrenmeye tercih etme, geçici güdülenme görülür (sınav döneminde), dışsal mazeretlere sığınma vardır (Öğretmen, zor ders vs)
B) MESLEKİ REHBERLİK
Mesleki rehberlik, bireylerin meslekleri tanımaları, ilgi ve yeteneklerine uygun meslekleri seçmeleri, mesleğe hazırlanmaları ve seçtikleri meslekte başarılı olabilmeleri için bireye yapılan yardımdır.
● Meslek seçimi, günümüzde çok erken yaşlarda şekillenmeye başlamıştır. Bu nedenle mesleki rehberlik eğitsel rehberlikten yararlanmaktadır.
Öğrencilere mesleki alanda rehberlik 3 aşamadan meydana gelir.
1. Öğrencilerin tanınması 2. Meslekler hakkında bilgi toplanması 3. Öğrencilerin bu iki bilgi ışığında uygun seçim yapması için yardımcı olunması
● Bireyin kendini tanıması ve sağlıklı karar verebilme yeteneği kazanması mesleki rehberliğin alt alanları içine girer.
Mesleki Rehberliğin Amaçları
1. Meslekleri tüm yönleriyle tanıtmak
2. Yeni ortaya çıkan meslekler hakkında bilgi verme
3. Meslekler hakkındaki yanlış bilgilerden kurtulmasını sağlama (Psikolog gibi)
4. Meslek seçimi için karar verme gücünü kazandırma
Meslek Seçimini Etkileyen Faktörler
1. Biyolojik Etmenler: Bireyin fiziksel özellikleri, yaş, cinsiyet, boy (Hemşire vs)
2. Sosyolojik Etmenler: Mesleğin toplum tarafından gördüğü kabul (Pavyon), arkadaş çevresinin beklentileri, toplumsal değerler vs. (salyangozcu)
3. Psikolojik ya da kişisel etmenler: İlgi, ihtiyaç ve yetenekler
4. Ekonomik etmenler: Ailenin ekonomik düzeyi, ülkenin ekonomik durumu (astronot), insan gücü ihtiyacı, mesleklerin gelir durumu
5. Politik nedenler: Mesleğe girme olanakları (torpil – KPSS sınavı), iş bulma olanakları, eğitim fırsatları
6. Diğer nedenler: Çalışılacak olan bölgenin özelliği (çalışılacak bölgede mesleğe ihtiyaç olup olmadığı), tesadüf eseri oluşan faktörler (Doğal afetler)
Meslek Seçimi ile İlgili Kuramlar
1. Persons modeli: (Mesleki rehberliğin kurucusu) Meslek seçimi üç boyuttan meydana gelir. a) Bireylerin incelenmesi b) Mesleklerin incelenmesi (Mesleklerin gerektirdiği nitelikler) c) Bireylerin kendilerine uygun meslek seçmesi
2. Psikanalitik yaklaşım: Bireyin meslek seçimini, bilinç dışı gereksinimlerini doyurmaya yönelik faaliyet olarak görürler. Meslek kişiliğin yansımasıdır. Bu kuramcılara göre, normal insanın meslek seçme konusunda rehberliğe ihtiyacı yoktur. Çünkü kişinin bilinç dışı dürtüleri, onun hangi alanda doyum sağlayacağını söyleyen en iyi rehberdir.
3. Ginzberg ve arkadaşlarının kuramı: Meslek seçimini bir gelişim süreci olarak görmüşlerdir. Birey mesleğini bir anda verilen gelişigüzel bir karar sonucunda değil, çocukluktan ergenliğe kadar, ergenlikten de yetişkinliğe kadar olan dönemi kapsayan bir gelişim süreci olduğunu ileri sürmüşlerdir.
Mesleki karar verme süreci, hayal dönemi, geçici seçimler dönemi ve gerçekçi dönem olmak üzere üç döneme ayrılır.
a) Hayal dönemi (6-11 yaş): Çevresindeki kişilerle özdeşimde bulunarak meslek tercihlerini ifade eder.
b) Geçici seçim dönemi (12-17 yaş): Ergenlik dönemindeki meslek tercihlerini kapsar. Birey, ilgi, istek ve yeteneklerine göre meslek tercihlerinde bulunur.
c) Gerçekçi dönem (17-22 yaş): Bireyin tüm durumları değerlendirerek gerçekçi kararlar verdiği dönemdir.
Bu kurama göre meslek seçimi ergenlik dönemi boyunca en az 10 yıl süren bir gelişim sürecinin ürünüdür. Gelecek yaşamı da etkilediği için geri dönülmez seçimlerdir.
4. Super’in benlik kuramı: İnsan hayatı boyunca çeşitli roller oynar, iş ve oyun etkinliklerinde yeteneklerini dener, başarılarını değerlendirir, başkalarının değerlendirmelerini değerlendirir, bazı şeyleri iyi bir şekilde yaptığını fark eder ve bundan doyum sağlar. Bunlar biriktikçe kendini bazı alanlarda başarılı görür ve bir yargıya ulaşır. Kendi hakkında bir öz kavramı oluşturur. Meslek seçimi de oluşturulan benlik kavramının bir mesleğe yansımasıdır.
Super’e göre öz kavramının oluşması ve bunun meslek tercihine dönüşmesi bir gelişim sürecinde gerçekleşir. Mesleki gelişimi tüm yaşama yaymıştır.
1. Büyüme (0-14 yaş) – Meslekleri tanıma
2. Araştırma (15-24 yaş) – İlgi ve yeteneklerine göre meslekleri değerlendirir
3. Yerleşme (25-44 yaş) – Mesleğini seçtiği dönemdir. Kriz dönemleri olabilir
4. Koruma (45-64 yaş) – Bulunduğu konumun en iyisini yapmaya çalışır
5. Çöküş (65 ve sonrası) – Deneyimlerini aktarma ve emeklilik
5. Roe’nin ihtiyaç kuramı: Bireyin meslek seçimi, psikolojik gereksinimlerini doyurma yoludur. Bireyler aile tarafından ihtiyaçları karşılanma derecelerine göre insanlardan uzak ya da insanlara yönelik meslekleri tercih ederler.
6. Holland’ın kişilik kuramı: Meslek seçimini, bireyin kişiliği ile çevresinin uyumu sonucu gerçekleştiğini ifade eder. Meslek, kişiliğin iş dünyasındaki ifadesidir. 6 tip kişilik vardır.
1. Gerçekçi tipler: Kas ve bedene yönelik işleri tercih ederler. Çiftçiler, ormancılar, polisler, beden eğitimi öğretmenleri, denizciler vs.
2. Aydın tipler: Yapmaktan çok düşünmeyi severler. Biyolog, hakim, veteriner, kimyager, mühendis vs.
3. Sosyal tipler: Halkla ilişkiler personeli, öğretmenler, danışmanlar vs.
4. Gelenekçi tipler: Kurallara bağlı, tertip düzen meraklısı kişilerdir. Muhasebeci, bankacı, sekreter vs.
5. Girişimci tipler: İnsanları ikna etmeyi ve yönetmeyi severler. Satıcılar, komisyoncular, politikacılar ve avukatlar vs.
6. Sanatçı tipler: Müzisyenler, ressamlar, yazarlar vs.
C) KİŞİSEL REHBERLİK
Bireylerin kişisel sorunlarının çözümü için yapılan psikolojik yardıma denir. Kişisel rehberlikte amaç bireyin kendisini anlaması, kabul etmesi ve çevresine uyum sağlamasına yardım etmektir.
Kişisel rehberliğin çalışma alanları
● Bireyin sosyal ilişkilerinde yaşadığı sorunların çözümü
● Aile içi ilişkilerde yaşadığı sorunlar
● Özgüveni geliştirme
● Kendini tanıma ve kabul etme
● İletişim becerileri kazandırma
● Karşı cinsle ilişkiler
● Davranışsal bozukluklar
● Amaç belirleme, plan yapma ve uygulama becerileri kazandırma
● Olumsuz duygularla baş edebilme (Kaygı – stres vs.)
● Sağlık sorunlarını giderme
● Akran ilişkilerini düzenleme
● Ekonomik sorunlar
● İyi ve olumlu kişilik özellikleri kazanmasına yardım etme
Kişisel rehberlik kuramları
1. Gelişimsel rehberlik
(Havighorst) Bu kurama göre bireylerin gelişim dönemlerine göre farklı kişisel ihtiyaçları vardır. Kişisel rehberliğin amacı, bu gelişim dönemlerine ait ihtiyaçların doyurulmasıdır. Bu ihtiyaçlar doyurulduğu zaman bireyler bir sonraki gelişim dönemine hazır girerler.
Gelişimsel rehberlik hizmetlerinin özellikleri
● Koruyucu ve geliştirici bir yaklaşım gösterme
● Öğrencilerin kapasitelerini geliştirme
● Özgüvenlerini geliştirme
● Gelişim dönemi özelliklerini kazanmalarına yardımcı olma
● Öğretimin tüm kademelerini kapsama
● Öğretim sürecinde süreklilik gösterme
● Öğrencilerin eğitim hizmetlerinden en üst düzeyde faydalanmalarını sağlama
2. Hümanistik (İnsancıl) Yaklaşım
Rogers ve Maslow tarafından geliştirilmiş bir eğitim yaklaşımıdır. Hümanistik yaklaşımın eğitim ilkeleri de kişisel rehberlikte önemli yer tutar.
Hümanist yaklaşıma göre;
● İnsanın en temel güdüsü kendini gerçekleştirmedir.
● İnsan bir bütündür ve davranışları bir bütünlük içinde incelenmelidir.
● Eğitim faaliyetleri öğrenci merkezli olarak düzenlenmelidir.
● İnsanın doğası iyidir. İnsan doğuştan iyi ve güzel değerlere sahiptir. Kötü özellikler (kıskançlık vs.) iyi özellikler engellendiği için ortaya çıkar.
● Her bireyin kendine özgü bir kişiliği ve çevreyi algılama biçimi vardır. Bireyi anlamak ve davranışlarına yön vermek için bu özellikleri göz önünde bulundurmalıdır.
● Davranış bozukluklarının nedeni engellenmedir.
● Eğitim bireyin kişisel gelişimini amaçlamalıdır ve bireyin doğasına uygun etkinlikleri yerine getirmelidir.
● Birey özgür bir varlıktır ve kendi tercihlerini kendisi yapabilir.
● Bireyin motivasyonunda içsel uyarıcılar daha etkilidir. (Yıldız – puan yerine yapabiliyorum, başarabiliyorum gibi)
● Rehberlik, bireyde doğuştan bulunan iyi ve doğruyu seçme gücünü harekete geçirir.
● Bireye saygı ilkesi esastır.
● Bireylerde, yaşantıları düzenleyen, tepkileri belirleyen bir benlik kavramı vardır. Benlik, bireyin kendini nasıl gördüğüdür. (Kendini güzel – çirkin – uzun veya kısa görmek vs.) Bireyin benlik kavramı aslında çevresinin görüşlerini yansıtır.
● Bireylerde bulunan doğal öğrenme isteği harekete geçirilmelidir.
● Bireylere tarafsız yaklaşılmalı.
● Koşulsuz kabul ilkesi uygulanmalıdır.
● Hümanist yaklaşımın üzerinde durduğu diğer bir rehberlik türü akran rehberliğidir.
Akran rehberliği: Alt sınıftaki öğrencilere yardımcı olmak için seçilmiş üst sınıf öğrencilerine denir. (Üniversitelerde öğürencilerin yaptığı oryantasyon çalışmaları )
● Bireylerin davranışlarını anlamanın en iyi yolu empati kurmaktır.
Empati: Kendini karşısındaki bireyin yerine koyarak, onun duygu ve düşüncelerini anlamaktır. Empati kurulan kişiye geri bildirimde bulunulmalıdır yani bireye, duygularının ve bakış açısının anlaşıldığına dair bilgilendirme yapılmalıdır.
ÖR: Babası hasta olan çocuğa “Onu kaybetmekten korkuyorsun” demek.
Kız arkadaşının terk etmesine üzülüyorsun
Empatik yaklaşım: Annenle babanın ayrılmasına üzülüyorsun. (Karşısındakinin duygularını anlama vardır- dıştandır)
Sempatik yaklaşım: Annenle babanın ayrılmasına bende üzüldüm. (Taraf tutuyor – bireyin yanında yer alıyor – Kendisinin de o durumu yaşadığını düşünür, aynı duyguyu yaşar)
Özdeşim kurma yaklaşımı: Senin yerinde olsam bende aynı üzüntüyü duyardım. - aynısını yapardım.
● Bireylerle etkili iletişim sağlanmalı. İletişimi güçleştiren yaklaşımlar kullanılmamalıdır.
İletişimi güçleştiren yaklaşımlar
Emir verme - Talep etme - Uyarma - Tehdit etme - Öğüt verme Ahlak dersi verme - Nutuk çekme - Suçlama - Alay etme - Utandırma - Sen dilini kullanma (Bireyler suçlandıklarını düşünüp savunmaya geçebilirler)
Sen dili Ben dili
Geç kaldın - Geç kaldığın zaman başına bir şey geldiğini düşünüyorum, bu da beni endişelendiriyor
Niye hiç aramıyorsun - Aramadığında önemsenmediğimi düşünüyorum, bu beni üzüyor.
Derste konuşma - Ben ders anlatırken konuşmanız konsantrasyonumu bozuyor, bu da beni sinirlendiriyor.
Ne kadar anlayışsızsın - Bu kadar anlayışsız olman beni hayal kırıklığına uğrattı ve inan ki çok üzüldüm.
● Ben dilinde, sorun yaratan davranış, bu davranışın bizi nasıl etkilediği ve bizde uyandırdığı duygular belirtilir.
● Öğretmenin veya danışmanın ben dilini kullanması kendini açmasını sağlar.
Kendini açma: Bir olay ya da nesne karşısında danışmanın kendi duygu ve düşüncelerini ifade etmesi, kendi yaşantısından örnekler vermesidir.
5. HİZMET ALANINA GÖRE REHBERLİK ÇEŞİTLERİ
(Birey sayısına göre – Öğretim kademelerine göre – Temel işlevlerine göre - Hizmetin yoğunlaştığı problem alanına göre – Hizmet alanına göre)
A) Eğitim alanında rehberlik: Rehberlik faaliyetlerinin en yoğun olarak uygulandığı hizmet alanıdır. Öğrencinin okul ve çevreye uyum sağlaması için çalışır.
B) Sağlık alanında rehberlik: Koruyucu hekimlik bu alana girmektedir. Bunun yanında bireylerin sağlık hizmetlerinden nasıl yararlanacağı konusunda bilgilendirme hizmeti verilir. (Aile planlamasıyla ilgili bilgilendirme – psikiyatr kliniklerinde danışmanların bulunması bu alandaki faaliyelerdendir)
C) Sosyal yardım alanında rehberlik: Hayır ve sosyal yardım hizmetleri sunan kurumların bireyleri bu konuda bilgilendirmesi örnektir. (Kızılay’ın kan vermenin yararlarını anlatması vs.)
D) Endüstri alanında rehberlik: Verimin arttırılması, çalışanların motivasyonu, yeteneğe göre işçi seçimi gibi alanlarda çalışır.
Okullarda Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmet Alanları (Rehberlik Servislerinde Yapılan Çalışmalar)
